Kayıp Dünyalar

İnsanlar, Yeryüzü'nü doldurmaya başlayalı beri, evler yaptılar, saray ve tapınaklarıyla şehirler kurdular, mezarlar kazdılar. Bu yapılar zamanla, ya büyük felâketler sonucu ya da kendiliğinden yıkıldı. Toprak, kumlar ve sular, insan varlığının bu izlerini silip süpürdükçe, onların yerini başka kentler aldı. Toprak kazılırsa, denizlerin ulaşılabilen diplerine inilirse, insan faaliyetinin bu çok ya da az önemli kalıntılarından birkaçına rastlama şansı bulunabilir. Bu belirtilerin araştırılması, incelenmesi, sınıflandırılması arkeolojinin temelini oluşturur. Toplumların izlerini araştırmaya yüzyıllar önce başlandı; ama, bu işin, kendine özgü yöntemleriyle gerçek bir bilim haline gelmesi çok yeni,henüz bir yüzyıllık bir olaydır. 

Arkeoloji sadece bir moda mıdır? Hayır! Bir define bulma hayalini kim kurmamıştır? Zengin mezarlar, heykeller, paralar, gümüş kaplar, mücevherler; bütün bu olağanüstü buluntular, arkeolojinin bu yönüne karşı büyük bir ilgi uyandırdı.

Arkeolojik Kazıları Kimler ve Nasıl Yapabilir?

Türkiye'de bilimsel yöntemlerle kazı yapmak isteyen kimselerden kazı yapmak istedikleri yerin kültürleriyle ilgili bilim dallarında uzman olmaları; o bilim dallarında bir üniversite/yüksekokul öğretim üyesi ya da bir bilim kurumu yetkilisi olmaları; uzmanlaştığı bilim dalında yayınları ile tanınmış olmaları; kazıda yeterli tecrübeye sahip bulunmaları; bağlı bulundukları bilim kurumlarınca tavsiye edilmeleri; kazı için gerekli ödeneğin sağlandığını belgelendirmeleri aranır.

Stratigrafi (Katmanbilim)

Stratigrafi yöntemini jeolojiye borçluyuz. Jeologlar geçen yüzyıldan itibaren bütün yeryapısının üstüste binmiş az ya da çok kalın katmanlardan oluştuğunu farkettiler ve böylece bu yer yapılarının çağlar boyunca aldığı biçimleri ayırt etmeyi başardılar. Aynı şekilde, kentlerdeki bütün konut ve anıtların, yıkılarak yerle bir olmuş eski yapılar üstüne kurulmuş olduğu, bu yapı kalıntılarının zamanla gerçek birer katman oluşturduğu ve her katmanın bir dönemi ve bir uygarlığı temsil ettiği de arkeologların gözünden kaçmadı. Bu şekilde meydana gelmiş her düzeyde bulunan eşyalar ve yapıların mimari özellikleri, bütün düzeyleri birbirinden ayırdetme olanağını sağladı. Geçen yüzyılda, yüzeyler hiç hesaba katılmadan rasgele kazı yapılırdı. Yavaş yavaş arkeologlar, bu katmanları ayrı ayrı incelemenin yararını anladılar: Böylece, her düzey birbiri ardınca kazılarak tıpkı bir kitabın sayfalarını çevirircesine, yavaş yavaş tarihin derinliklerine inilebilecekti. Ne yazık ki bu sayfalar bir kez okununca, bir daha onarılamayacak biçimde dağılıp gidiyordu. Bugün bütün kazılar stratigrafi yöntemine göre yürütülür: bu yöntemin temeli, dikdörtgen ya da kare biçiminde bir alan saptamaktır; söz gelimi 100 metre karelik bir alan saptanır ve bu alan 10'ar metrekarelik karelere bölünür; kazı alanı böylece sınırlandırıldıktan sonra, her karenin toprağı kalın ya da ince katmanlar halinde sırayla kazılır. Kazıcılar, toprak altından çıkarılan anıtın ya da konutların hayatı süresince oluşmuş doğal bölmelere de dikkat ederler.

Arkeolojiye Götüren Öğrenimler

Daha yakın zamanlara gelinceye kadar, arkeloglar, kendi kendilerini yetiştiriyorlardı. Bu da çok defa, üzerinde çalışılan arkeolojik bölgelerin zararına sonuçlar veriyordu. Bugün, arkeolojiyle ilgili çeşitli öğrenim kurumları ve enstitüler vardır. Bunlar, genellikle klasik diller ya da asiriyoloji gibi ek bir bilim kolu içinde, arazi üzerindeki çalışmalarla tamamlanan, kuramsal bir eğitim ve öğretim verirler. Türkiye'de, özellikle Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi'ne ve İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'ne bağlı tarih, sanat tarihi, arkeoloji ya da klasik diller bölümleri, arkeoloji öğrenimi için bir hareket noktası olabilir. Bu fakültelerde, daha özel bir arkeoloji eğitim ve öğretimi veren bölümler de vardır. Bunlar arasında Eski Ön Asya Dilleri ve Kültürleri (Örneğin Sümeroloji ve Hititoloji), Hindoloji, Ordu Dili ve Pakistan Tetkikleri, Paleontropoloji, Prehistorya ve On Asya Arkeolojisi sayılabilir. Bunların dışında, -yine üniversitelere bağlı ya da "bağımsız olarak, Türkiye'nin çeşitli arkeolojik ve tarihî bölgelerinde tarih, arkeoloji, sanat tarihi, etnografya v.b. alanlarda bilimsel çalışmalar, teknik incelemeler kazılar ve konuyla ilgili yayınlar yapmak amacını güden, gerek ulusal, gerek yabancı araştırma merkezleri ve arkeoloji enstitüleri de vardır.

Arkeolojinin Yardımcı Kolları

Arkeolog, gerçek bir hümanist olmalı; yani hem insan bilimlerini, hem de fizik bilimleriyle doğa bilimlerinin bir bölümünü (örneğin bir buluntuyu tarihlendirmeyi) v.b. bilmelidir. Bazı işlemler, uzmanların yetki alanına girer. O, her şeyden önce, yayınların büyük bir çoğunluğunun yapıldığı dört beş modern dili bilmeli ya da hiç değilse, bu dillerde okuduğunu anlayabilmelidır. Hakkında bilgi edinmesi gereken bilimlerin tümü, daha sonra gelir. Bu yardımcı bilimler şunlardır:

Epigrafi: Her çeşit ölü dilde yazılmış eski kayıtların incelenmesi;
Filoloji: Bu dilleri ve dayandıkları edebiyatları inceleyen bilim;
Toponomi: çağdaş bir adla bilinen eski bir bölgeyi yeniden tanımak olanağını sağlayan yer adlarını ve onların etimolojisini araştıran bilim;
Seramoloji; son derece önemlidir, zira çömleklerin [ya da seramiklerin) incelenmesi, bağıntılı kronojiler düzenlemeye yarayan karşılaştırmalara olanak sağlar;
Nümizmatik (sikkeleri inceleyen bilim) de serarnoloji kadar önemlidir. Bunlara sijilografi (mühür bilgisi), antroponimi (soy adlarının kökenini bulmaya yarayan bilim) ve Ortaçağ arkeolojisi için gerekli heraldik ya da armabilimi eklemek yerinde olur. Tarihöncesi arkeolojisi üzerinde çalışılıyorsa, jeoloji, paleontoloji ve paleobotanik, palinoloji (eski manzarayı yeniden tasarlamak olanağını veren fosilleşmiş çiçek tozlarının incelenmesi) dallarında sağlam bilgilere sahip olmak gerekir. Tarihe karışmış toplulukların hayat şartlarını öğrenmekte etnoloji daima faydalı olmuştur.